کد مطلب:20431 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:6

گنجینه پرسمان » اخلاق و عرفان

راههاي تهذيب نفس را بيان نماييد؟

تهذيب نفس در دو مرحله انجام ميگيرد: 1- تخيليه، 2- تحليه.

مراد از تخليه بيرون كردن صفات رذيله و ناپسند از دل است و مراد از تحليه پرورش فضايل و تحصيل صفات پسنديده است. آن چه علماي اخلاق در اين امر مؤثر ميدانند چجهار چيز است:

1- مشارطه،

2- مراقبه،

3- محاسبه،

4- معاقبه.

گام اول مشارطه است؛ يعني هر روز با خود شرط كند كه گناه مرتكب نشود. گام دوم مراقبه است، يكي از عوامل مهم خودسازي و تهذيب نفس، مراقبت و توجه به نفس است. كسي كه اعمال و رفتار خود را در محضر خدا ببيند همواره مراقب و مواظب نفس خود خواهد بود. قرآن مجيد بر اين نكته تأكيد ميكند اين مراقبت از تدبر در قرآن و اعتقاد به حساب در قيامت به دست ميآيد. خداوند ميفرمايد: ما يلفظ من قول الا لديه رقيب عتيد؛ هيچ سخني را بر زبان نياوردهايد جز اين كه براي ثبت آن فرشتهاي حاضر و مراقب است. (سوره ق، آيه 18) گام سوم محاسبه نفس است، چه بسا انسان به دليل غفلت به وظيفهاش عمل نميكند در اين جا لازم است در پايان هر روز به حساب خويش برسد تا كاستيها را جبران نمايد. پيامبر اكرم(ص) به ابوذر فرمود: اي اباذر پيش از اين كه در قيامت به حساب تو برسند در همين دنيا به حساب نفس خود برس، چون حساب امروز از حساب فرداي قيامت آسانتر است.(1)

مراقبت و حساب رسي براي تزكيه نفس ضروري و اجتنابناپذير است. گام چهارم معاقبه نفس است؛ يعني در صورتي كه با محاسبه دريافت كه بر خلاف عهد و پيمان خود عمل كرده است نفس خويش را مؤاخذه نمايد و در صورت لزوم آن را تنبيه سازد. البته اين راه موانعي دارد كه مهمترين آن محبّت به دنيا و پيروي از هواي نفس و آرزوهاي دراز و غفلت از خدا به شمار ميرود. امام سجاد(ع) در دعاي ابوحمزه ميفرمايد: به راستي كوچ كننده به سوي تو اي خدا راهش نزديك است و به راستي تو از بندگانت پنهان نيستي مگر اين كردارهاي نارواي بندگانت آنها را از تو محجوب داشته است.

يار نزديكتر از من به من است

وين عجبتر كه من از وي دورم

امام صادق(ع) ميفرمايد: بين بنده و خدا هيچ پردهاي تاريكتر و ترسناكتر از نفس و هوانيست و براي از بين اين دو وسيلهاي به مانند احتياج به سوي خدا و خشوع براي خدا و گرسنگي در روز و بيداري در شب نيست.(2)

در اين روايت به موانع راه و رفع آن اشاره شده است با تفكر در آفرينش و ياد خدا و توجه به آخرت و دعا و تضرع ميتوان از وساوس شيطاني رهايي يافت و موانع را از پيش رو برداشت.

امام خميني(ره) معلم بزرگ اخلاق، تقوا را مقدمه سلوك الي اللَّه و تهذيب نفس ميداند و ميفرمايد: منزله تقوا در هر مرتبه از مراتب آن، منزله پرهيز از چيزهايي مضرّ است براي مرض تا پرهيز در كار نباشد ممكن نيست كه مرضي مبدّل به سلامت شود و نسخه طبيب مؤثر افتد... انسان مايل به صحت نفس و شفيق به حال خود و علاقهمند به صحت پس از تنبه به اين كه راه چاره از خلاصي از عذاب اليم منحصر است به عمل كردن به دستور انبيا و دستورات آنها منحصر است به دو چيز يكي اتيان به مصلحات و مستصلحات نفسانيه و ديگر پرهيز از مضرات و مؤلمات آن و معلوم است كه ضرر محرمات در مفسدات نفسانيه از همه چيز بيشتر است و از اين سبب محرم شدهاند و واجبات در مصلحات از هر چيز مهمتر است و از اين جهت واجب شدهاند و افضل از هر چيز و مقدم بر هر مقصد و مقدمه پيشرفت و راه منحصر مقامامت و مدارج انسانيت اين دو مرحله است كه اگر كسي مواظبت به آنها كند از اهل سعادت و نجات است و مهمترين اين دو تقواي از محرمات است و اهل سلوك نيز اين مقام را مقدم شمارند بر مقام اول... پس اي عزيز اين مرحله اول را خيلي مهم شمار و مواظبت و مراقبت در امر آن نما كه اگر قدم اول درست برداشتي و اين پايه را محكم كردي اميد وصول به مقامات ديگر است والاّ رسيدن به مقامات ممتنع و نجات بس مشكل و صعب ميشود... و بدان كه اوايل امر قدري مطلب سخت و مشكل مينمايد، ولي پس از چندي مواظبت زحمت به راحت مبدل ميشود و مشقت به اسراحت.(3)

پي نوشتها:

1. وسائل الشيعه، ج 11، ص 379.

2. سفينة البحار، ج 2، ص 603.

3. چهل حديث، ص 207 و 208، حديث 12.